به مناسبت روز جهانی بدون کیسه های پلاستیکی

مقدمه: ضرورت آسیب شناسی سبک زندگی در حوزه محیط زیست

مقام معظم رهبری در آخرین بند از توصیه های بیانیه گام دوم انقلاب، به مقوله سبک زندگی اشاره کردند (1)؛ البته ایشان 7 سال پیش از صدور این بیانیه نیز به طور مفصّل به این مقوله پرداختند و پس از ذکر سر فصل هایی از مقوله سبک زندگی، به لزوم آسیب شناسی در این زمینه اشاره و گلایه کردند که چرا در انقلاب، پیشرفت چشمگیری در این بخش نداشتیم(2).

از جمله آسیب های سبک زندگی ما عبارت است از اسراف و مصرف زدگی، که یکی از مهم ترین مصادیق آن رواج استفاده بیجا و بی رویه از کیسه های پلاستیکی تحت عناوین مختلف و به بهانه های مختلف است و متأسفانه همه گیری بیماری کرونا، بهانه های بیشتری در این زمینه فراهم کرده است؛ در حالی که حفاظت از محیط زیست امری است که فرهنگ و آداب و رسوم ما و همچنین در در اسناد بالادستی نظام بر آن تأکید شده است و از این آموزه ها و اسناد می توانیم به خوبی برای فرهنگ سازی در زمینه کاهش استفاده از کیسه های پلاستیکی و سایر انواع پلاستیک بهره ببریم.

لذا در ادامه به بحث درباره اهمّیت اصلاح سبک زندگی در زمینه کاهش استفاده از کیسه های پلاستیکی و انواع پلاستیک و خواهیم پرداخت و راهکارهایی را در این زمینه برمی شماریم.

اهمیت محیط زیست در اسناد بالادستی نظام

در اصل 50 قانون اساسی آمده است «فعالیت‌های‏ اقتصادی‏ و غیر آن‏ که‏ با آلودگی‏ محیط زیست‏ یا تخریب‏ غیر قابل‏ جبران‏ آن‏ ملازمه‏ پیدا کند، ممنوع‏ است»

در سیاست های کلی محیط زیست ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری موارد ذیل جالب توجه است:
1- «ترویج و نهادینه‌سازی فرهنگ و اخلاق زیست‌محیطی مبتنی بر ارزش‌ها و الگوهای سازنده‌ی ایرانی ـ اسلامی» (بند 12)
2- «گسترش سطح آگاهی، دانش و بینش زیست‌محیطی جامعه و تقویت فرهنگ و معارف دینیِ مشارکت و مسؤولیت‌پذیری اجتماعی به‌ویژه امر به معروف و نهی از منکر برای حفظ محیط زیست در تمام سطوح و اقشار جامعه» (بند14).

در الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت نیز بر فراهم شدن سلامت محیط زیست در افق 1444 تأکید شده است.

محافظت از محیط زیست در آداب دینی
امام علی (علیه السّلام) فرمودند: «رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) از ریختن سم حتی در سرزمین ‌های مشرکین نهی فرموده است» (3)
امام صادق (علیه السلام) نیز می فرمایند «آدمی باید طوری زندگی نماید که پیرامون خود را آلوده نکند، زیرا اگر آلوده نماید روزی می رسد که زندگی بر او دشوار و شاید غیرممکن شود» (4)

بقایای کیسه های پلاستیکی و سایر وسائل یک بار مصرف پلاستیکی و مشمایی نظیر لیوان، سفره و ... به جهت دیر تجزیه شدن در طبیعت (حدود 200 تا 500 سال) و دارا بودن مواد سمّی (بیسفنول، دی اکسین ها، آنتیموآن، فتالات ها، منومرها، آرسنیک و ...) و وارد شدن تدریجی این مواد به طبیعت، به مرور زمان موجب آلودگی آب و خاک می شوند؛ لذا استفاده بی رویه از این ظروف می تواند مصداق بارزی از «ریختن سم در طبیعت» و «آلوده کردن پیرامون خود» باشد که طبق فرمایش پیشوایان دینی مان، حتی در سرزمین مشرکین نیز مجاز نیستیم چنین منکراتی را مرتکب شویم.

اهمیت کاهش استفاده از کیسه های پلاستیکی و سایر انواع پلاستیک

این روزها به دلیل اثبات عوارض استفاده از انواع پلاستیک و کیسه های پلاستیکی و به منظور حفاظت از محیط زیست و کاهش آسیب رسانی بیشتر به طبیعت، در بسیاری از کشورها استفاده از این کالاهای آسیب رسان به محیط زیست، ممنوع و یا محدود شده است و روز به روز بر تعداد این کشورها افزوده می شود؛ لذا از آنجا که حضرت علی (علیه السّلام) ما را به خدا قسم داده است که مبادا دیگران در عمل به قرآن از شما سبقت بگیرند (5)، بر ماست که در این زمینه پیشتاز باشیم چرا که بر اساس آموزه های قرآنی معتقدیم «تابلوی زیبای آفرینش، امانت الهی به دست بشر است»(6) و ضروری است به طور جدّی و با سرعت بیشتری به این سیر تولید و مصرف بی رویه هرگونه مواد پلاستیکی نظیر کیسه های مشمایی و انواع ظروف و سفره و هرگونه مواد پلاستیکی یک بار مصرف پایان دهیم.

مصادیق اسراف در استفاده از کیسه های پلاستیکی و سایر انواع پلاستیک و برخی راهکارهای حذف آن

اولین نکته در این زمینه انتظاری است که از متخصصان و به خصوص متخصصان حوزه سلامت داریم؛ متأسفانه شتاب زدگی در کنترل همه گیری بیماری کرونا موجب غفلت از تأمل و همه جانبه نگری در این خصوص از سوی متخصصان و مراجع مختلف بهداشت و درمان شده است.

از جمله اینکه تبعات محیط زیستی در این خصوص تقریباً به هیچ عنوان لحاظ نمی شود؛ به عنوان مثال، عضو کمیته علمی ستاد مبارزه با کرونا به عنوان چهره اصلی آموزش دهنده در زمینه کنترل همه گیری کرونا در رسانه ملی، مردم را از نگهداری و استفاده مجدد از کیسه های پلاستیکی منع کرده و تأکید می کند که مردم باید هر آنچه را که از این کیسه ها نگهداری کرده اند دور بیاندازند(7)؛ در حالی که نگهداری آن در گوشه ای محفوظ از منزل و استفاده مجدد هنگام خرید بعدی ضمن رعایت توصیه های بهداشتی خطری ندارد، به خصوص اینکه مدت هاست همین متخصص مزبور به نقل از مراجعی همچون سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده است که اصولاً سطوح نقش چندانی در انتقال ویروس کرونا ندارد و تعداد ویروس موجود در روی سطوح و ابزار و وسائل به اندازه ای نیست به بتواند موجب بیماری زایی شود. (8)

استفاده بی رویه از دستکش های پلاستیکی - که در واقع در اکثر موارد نوع تغییر شکل یافته همان کیسه های پلاستیکی است- نیز در این ایام، ناشی از آموزش های غلط و ناقصی است که بی محابا از سوی مراجع مرتبط و غیرمرتبط در خصوص کنترل همه گیری بیماری کرونا به مردم ارائه می شود، در حالی که وزارت بهداشت، انجمن علمی بهداشت محیط، سازمان جهانی بهداشت و ... تأکید کرده اند که برای عموم مردم در شرائط عادی (خارج از محیط درمانی، غیر از مراقبت از بیمار کرونایی یا شرائط خاص دیگر) نیازی به استفاده از دستکش نیست.

از وضعیت فعلی که بگذریم، برخی مصادیق و راهکارهای دیگری که می توان به آن ها پرداخت عبارتند از:

1-  چرا در برخی زیارتگاه ها و برنامه های مذهبی به جای کیسه های پارچه ای برای نگهداری کفش افراد، از کیسه های پلاستیکی یک بار مصرف استفاه می کنیم؟ آیا نمی دانیم استفاده بی رویه از پلاستیک که عواقبی برای محیط زیست دارد؟ استفاده از کیسه های بررزنتی که در برخی امکان و مناسک مذهبی توزیع می شود، چه اشکالی دارد؟ آیا متصدیان امر متوجه نیستند که زحمت و دردسر کیسه های پلاستیکی یک بار مصرف در آینده برای محیط زیست و زندگی بشر، به مراتب بیبش از زحمات ناشی از کابرد کیسه های پارچه ای و برزنتی غیر یک بار مصرف است؟

2-  چرا در استخرهای شنا کیسه پلاستیکی یک بار مصرف توزیع می شود؟ آیا همانطور که شناگران به همراه داشتن حوله، مایو و ... را لازم می دانند و بدون این وسائل به استخر نمی آیند، نمی توانند یک وسیله مناسب برای نگهداری مایوی خیس خود پس از شنا کردن به همراه داشته باشند؟ نمی شود پس از شنا کردن، مایو را به خوبی چلاند و بین حوله قرار داد و به محض رسیدن به منزل و اقامتگاه، آن ها را روی رخت پهن کن خشک کنند؟ بنابراین توزیع کیسه پلاستیکی در استخرهای شنا هیچ توجیه منطقی ندارد، چرا که هر شناگری می تواند به جای دریافت مفت و مجانی یک کیسه برای هر بار مصرف، یک کیسه مخصوص به خود در این زمینه در نظر بگیرد و بارها آن را مورد استفاده قرار دهد.

3-  چرا در مراکز خرید، فروشگاها، میادین میوه و تره بار و ... بی محابا کیسه پلاستیکی در اختیار خریداران قرار می گیرد؟ آیا نمی شود جلوی این توزیع بی رویه را گرفت؟ آیا با درک خطرات و آسیب های فراوان ضایعات پلاستیکی برای محیط زیست، نمی توان به راه حل و جایگزین های مناسب تری در این زمینه رسید؟ مراکز خرید و فروشگاه های بزرگ معمولاً تخفیف ها و جوایز خاصی را برای مشتریان خود در نظر می گیرند، آیا نمی شود گاهی اهداء کیسه های پارچه ای چند بار مصرف به مشتریان، مد نظر قرار گیرد؟

4-  چرا در هر برنامه پذیرایی رسمی و غیر رسمی و عمومی و حتی خانگی از سفره های یک بار مصرف استفاده می شود؟ اینجا هم از جمله مواردی است که متخصصان بهداشتی ما به منظور سهولت کار و پاک کردن صورت مسأله، تبعات محیط زیستی آموزش های خود را در نظر نمی گیرند و به جای اینکه اصول صحیح بهداشت سفره را به مردم و متصدیان اماکن آموزش دهند، آن ها را به این نتیجه می رسانند که به منظور رعایت بهداشت بهتر است از سفره های یک بار مصرف استفاده کنند، بدون اینکه متوجه تبعات زیست محیطی آن باشند.

5-  چرا بی جهت از ظروف یک بار مصرف استفاده می کنیم؟ آیا هنوز هشدار کارشناسان درباره نابودی محیط زیست را باور نکردیم؟ آیا نمی دانیم همان کشورهایی که به تقلید از فرهنگ مصرف زدگی و رفاه طلبی آنان، ظروف یک بار مصرف را وارد برنامه های پذیرایی مان کردیم، اکنون در حال حذف تدریجی این ظروف هستند؟ آیا هنوز متوجه نشدیم که راحت طلبی ما برای دفع مشقّت زودگذر رعایت بهداشت در استفاده از ظروف و سفره های غیر یک بار مصرف، در دراز مدّت منجر به مشقّت های طاقت قرسا در درمان بیماری های صعب العلاج و دفع عوارض محیط زیستی وسائل یک بار مصرف خواهد شد؟

آیا نمی شود مثل گذشته، آبخوری های متناسب با قد افراد و مجهّز به سپر بهداشتی شود و افراد بتوانند با دست تمیز آب بنوشند؟ و در نهایت اگر کسی خیلی وسواس به رعایت بهداشت داشته و حتی به دست خود نیز اعتماد ندارد، می تواند یک لیوان سبک کم حجم به همراه داشته باشد؛ آیا رواست که در اماکن مذهبی و زیارتی نیز چنین اسرافی به رسمیت شناخته شده و قبیح دانسته نشود؟

راهکارهای کلی کاهش استفاده از کیسه های پلاستیکی و سایر انواع پلاستیک

متخصصان آموزش بهداشت تأکید دارند که بیان توصیه ها و آموزش به گروه های هدف به تنهایی برای تغییر رفتار کافی نیست و باید مجموعه حمایت های محیطی، مشوق ها، تسهیل کننده ها، سیاست گزاری ها و منابع کافی و در دسترس در این زمینه در نظر گرفته شود.

لذا با توجه به این اصل ضروری، پیشنهادهایی را به عنوان راهکارهای کلی حذف کیسه های پلاستیکی و سایر انواع پلاستیک ذکر می نماییم:

1.   اولین امری که باید مد نظر گرفت، درک اهمیت موضوع از سوی تصمیم گیران، تصمیم سازان و سیاست گزاران است که این امر وظیفه سازمان محیط زیست و شورای عالی محیط زیست است که ضمن توجیه مسؤولان کلیه سازمان ها و ادارات ذیربط، تفاهم نامه ها و آیین نامه ها و پیوست های مربوط را تصویب، ابلاغ و بر حسن اجرای آن ها به طور جدی نظارت نمایند.

2.   دومین مسأله، آموزش فراگیر و سراسری با به کار گرفتن ظرفیت هنر و رسانه های مختلف است (مانند آنچه که در خصوص استفاده از کمربند ایمنی و کلاه ایمنی برای سرنشینان خودروها و موتورسیکلت ها رخ داد) تا همگان بر اهمیت موضوع، خطرات کوتاه مدت و دراز مدت پلاستیک برای محیط زیست و ضرورت تغییر رفتار در این زمینه واقف شوند؛ همچنین لزوم فرهنگ سازی در این زمینه از سنین پایین (مهدکودک و دبستان) تا سطح آموزش عالی باید مد نظر قرار گیرد.

3.   سومین اولویت در این زمینه به کارگیری مشوق ها و تسهیل کننده های لازم برای مصرف کننده هاست؛ اینکه مثلاً کیسه های پارچه ای به مبلغ 7000 تومان به بالا برای مشتریان در نظر گرفته شود و یا به ازای خرید هر نوع میوه ای در صورت عدم استفاده از کیسه پلاستیکی، تخفیف ناچیز هزار تومانی در نظر بگیریم، مشوق ها و تقویت کننده های مناسبی برای تغییر رفتار به نظر نمی رسد.

4.   در کنار آموزش عمومی و در نظر گرفتن تسیهلات و مشوق های لازم برای عموم مردم، ادارات، سازمان ها و شرکت های خصوص و دولتی را باید از طریق آموزش، تأکید و در نظر گرفتن ابزارهای تشویقی و تنبیهی مختلف وادار به تغییر رفتار و رویه در این زمینه نمود؛ به عنوان مثال متصدیان استخرهای شنای متعلق به سازمان ها، ادارات، دانشگاه و ... ملزم به خودداری از توزیع کیسه پلاستیکی شوند؛ مساجد و زیارتگاه ها - که در اجرای پروتکل های بهداشتی مبارزه با همه گیری بیماری کرونا همکاری خوبی داشتند- ترغیب شوند که به جای توزیع کیسه پلاستیکی برای نگهداری کفش نمازگزاران و زائران، از جایگزین های مناسب تری نظیر بهینه سازی کفشداری و یا توزیع کیسه های پارچه ای و برزنتی غیر یک بار مصرف استفاده کنند و ...

5.   همچنین رویکرد چند رشته ای و میان رشته ای در این باره اهمیت دارد؛ تغییر و اصلاح رفتار برای کاهش استفاده از کیسه های پلاستیکی، نیاز به یک اجماع، هماهنگی و به کارگیری نظرات متخصصان در حوزه های مختلف محیط زیستی، بهداشتی، پزشکی، روان شناسی، جامعه شناسی و ... دارد.

نتیجه گیری:

به هر حال ضرورت اصلاح سبک زندگی ایجاب می کند که فرهنگ سازی، تصمیم گیری ها و اقدامات در این زمینه با انسجام و اهتمام بیشتری انجام شود و متخصصان و تصمیم گیران کشور در توصیه ها و تصمیمات خود، تبعات و ملاحظات زیست محیطی را نیز مد نظر قرار دهند.

فهرست منابع:

1-پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای، بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، 22 بهمن 97

2- همان، بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی، 23 مهر 1391

3- کتاب الکافی، جلد ‏5، صفحه 27

4- کتاب «مغز متفکر جهان شیعه» - مرکز اسلامی استراسبورگ- ترجمه و اقتباس ذبیح الله منصوری- صفحه 300

5- اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقُرْآنِ لَا یَسْبِقُکُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَیْرُکُمْ؛ نامه 47 نهج البلاغه، از وصیت‏هاى آن حضرت به حسنین (علیهما السّلام)

6- آیت الله جوادی آملی، کتاب اسلام و محیط زیست، صفحه 23

7- دکتر مسعود مردانی، در گفتگو با برنامه طبیب، شبکه 3 سیما

8- همان

همایون سلحشور فرد، کارشناس بهداشت محیط و دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

لینک های انتشار در هفته نامه سلامت:

راهکارهای کاهش استفاده از انواع پلاستیک

مصادیق اسراف در استفاده از انواع پلاستیک و راهکارهای حذف آن

راهکارهای کلی کاهش استفاده از پلاستیک